RKD BULLETIN

Victor M. Schmidt

In 1914 heeft Willem Witsen met zijn vrouw twee weken in Venetië doorgebracht als onderdeel van een Italiëreis die onder andere ook naar Florence, Pisa en Genua voerde. Uit Witsens Venetiaanse weken zijn uiteindelijk acht etsen voortgekomen, die vanaf 1919 door de kunsthandel E.J. van Wisselingh & Co ter verkoop werden aangeboden. Ze zijn genoegzaam bekend en in 2003 door Irene de Groot met aantekeningen gecatalogiseerd.¹ In wat volgt vraag ik aandacht voor de locaties die Witsen in beeld heeft gebracht.

Juiste titels
De titels van de etsen staan in de catalogus van Van Wisselingh uit 1934.² Het blijkt echter dat die titels vage en soms zelfs verkeerde informatie over de locaties geven. De nummers 497 en 505 in de catalogus van Van Wisselingh leveren geen problemen op. De eerste – San Thoma – verbeeldt inderdaad de Rio di San Tomà, één van de grachten die op het Canal Grande uitkomen [1]. De tweede – Rialto – geeft de trap naar de Ponte di Rialto weer [2]. De etsen met de titels Gondola (nr. 501), Canale Grande II (nr. 502) en Canale Grande III (nr. 503) zijn ook thuis te brengen [3, 4, 5]. De eerste stelt een huis aan het Canal Grande voor dat is ingeklemd tussen Ramo Moro Lin en Ramo Grassi; het bekende Palazzo Grassi ligt ernaast (en is opvallend genoeg juist niet afgebeeld).³ De tweede ets geeft twee andere palazzi aan dezelfde kant van het Canal Grande weer: Palazzo Benzo Foscolo en Palazzo Barbaro.⁴ Canale Grande III is naar alle waarschijnlijkheid gebaseerd op de Palazzi Businelli en Lanfranchi aan de San Polo-zijde van het Canal Grande.⁵ Palazzo Lanfranchi (links op de prent) steekt in werkelijkheid iets naar voren ten opzichte van het aanpalende pand. Witsen moet beide palazzi niet recht van voren maar onder een lichte hoek hebben weergegeven; dat zou verklaren waarom van Palazzo Businelli een rij boven elkaar geplaatste vensters op de ets en de voorbereidende schets niet is te zien.⁶

1
Willem Witsen
San Thoma
ets en plaattoon, proefdruk 160 × 121 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

2
Willem Witsen
Rialto
ets, proefdruk, bewerkt met zwart krijt 279 × 318 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

3
Willem Witsen
Gondola
ets en aquatint 348 × 410 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

Verkeerde titels
Het palazzo van de ets Canal Grande I (nr. 498) ligt echter niet aan het Canal Grande, maar aan de Rio del Mondo Novo, een gracht in de buurt van de kerk en het plein van Santa Maria Formosa [6]. Dankzij Witsens zakagenda weten we dat hij daar is geweest, want op donderdag 7 mei noteerde hij: ‘na de lunch teekening Sa Maria Formosa’.⁷ Een krijttekening van deze locatie met kleurennotities in het Rijksprentenkabinet is waarschijnlijk aan deze notitie te koppelen.⁸
Een dag later noteerde Witsen in zijn agenda ‘studietje Formosa’ en dat was kennelijk iets anders dan de ‘teekening’ van de dag ervoor; misschien was het een olieverfstudie, aangezien hij op woensdag 6 mei in zijn agenda schreef dat hij een schilderkistje had aangeschaft. In een schetsboek waarin Witsen ook andere Venetiaanse vedute vastlegde komt een schets met kleurnotities voor die een andere locatie in de buurt van Santa Maria Formosa weergeeft.⁹ Deze schets is uitgewerkt in ets nr. 500 met als titel Campo Angelo [7]. Zowel schets als ets leggen echter overduidelijk de Ponte del Mondo Novo vast, gezien vanuit de Fondamenta dei Preti, met de kerk van Santa Maria Formosa in de rug.

Witsen is echter óók op de Campo di Sant’Angelo geweest, naar blijkt uit de aantekening van 11 mei in zijn agenda: ‘studietje Angelo’. Wat hij daar heeft gezien heeft hij weergegeven in een andere schets in het genoemde schetsboek en in ets nr. 499, Onder de Brug [8].¹⁰ Wat is afgebeeld is vanaf de westzijde van dat plein te zien: de boogbrug over de gracht die onder de kerk van Santo Stefano doorloopt, de Rio del Santissimo (enigszins vergelijkbaar met de Binnendieze in Den Bosch). Witsen heeft de schets later nog uitgewerkt in een olieverfschilderij [9].

Betekenis van de locaties
De titels van de etsen waren ongetwijfeld van Witsen zelf afkomstig, aangezien hij nauw betrokken was bij de uitgave van de etsen die door Van Wisselingh werd verzorgd. De discrepantie tussen sommige titels en wat feitelijk is weergegeven zal vermoedelijk een praktische oorzaak hebben. Witsen voltooide de etsen pas jaren na zijn bezoek aan Venetië en kennelijk wist hij soms niet meer waar hij wat had geschetst en getekend.¹¹ Uiteraard kun je je afvragen of dat wat uitmaakt. De gondels en andere bootjes geven immers duidelijk genoeg aan dat de etsen hoe dan ook Venetiaanse stadsgezichten zijn.

Toch levert de identificatie van de locaties wel degelijk iets op. Het feit dát de locaties zijn te herkennen is al veelzeggend: Witsen legde bestaande plekken vast, geen imaginaire. Verder laat de keuze voor de locaties duidelijk zien dat Witsen niet was geïnteresseerd in de geijkte vedute van Venetië die vele kunstenaars vóór hem hadden vastgelegd, zoals het begin van het Canal Grande met de Punta della Dogana en de kerk van Santa Maria della Salute, het San Marcoplein, het Dogenpaleis, en de Rialtobrug. Witsen beeldde weliswaar de Rialtobrug af, maar dan wel met een bijzondere uitsnede; zelfs de boten zijn niet metéén als gondels te herkennen: we zien de achtersteven, niet de voorsteven met de zo karakteristieke metalen voorstukken. De afgebeelde grachtenpanden zijn zeker niet de bekendste; Gondola laat zelfs een van de zéér weinige palazzi en case aan het Canal Grande zien die niet naar een familie zijn vernoemd. Ook de overwelfde gracht bij de Campo Sant’Angelo is bijzonder. De Baedeker voor Noord-Italië bijvoorbeeld zegt er niets over en zelfs niet de Venetiëgids van de Touring Club Italiano, die de meeste kunsthistorici tegenwoordig gebruiken. Je moet er oog voor hebben en velen zullen de plek niet opmerken (en dat gold in eerste instantie ook voor mij).

Whistler als voorbeeld
Witsens voorkeuren waren tot op zekere hoogte voorgevormd door oudere kunstenaars, van wie in ieder geval James McNeill Whistler (1834-1903) hier moet worden genoemd, wiens werk Witsen goed kende en bewonderde. In opdracht van de Londense Fine Art Society had Whistler een set van twaalf Venetiaanse etsen gemaakt, die eind 1880 werd tentoongesteld [10, 11]. Deze First Venice Set werd enkele jaren later gevolgd door een tweede. De etsen, en ook de titels, laten duidelijk zien dat Whistler bewust niet het bekende, toeristische Venetië in beeld wilde brengen en zijn voorbeeld heeft vele andere kunstenaars geïnspireerd.¹² Whistlers Venetiaanse etsen tonen echter ook aspecten waarin Witsen veel minder was geïnteresseerd: hoge standpunten, nachtelijke sfeer (in beide sets zijn een paar ‘nocturnes’ opgenomen), ‘volkstypen’ of stadsgezichten met veel mensen op straat (‘vedute animate’).¹³ Het inzoomen op grachtenpanden en bruggen naar voorbeeld van Whistler had Witsen zich echter in 1914 al lang eigen gemaakt en in die zin doen zijn Venetiaanse etsen dan ook sterk denken aan sommige van zijn stadsgezichten van Dordrecht en Amsterdam uit de jaren rond 1900.¹⁴

6
Willem Witsen
Canale Grande I
ets en aquatint 344 × 405 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

7
Willem Witsen
Campo Angelo
ets en aquatint 348 × 408 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

8
Willem Witsen
Onder de brug, Venetië
ets en aquatint 347 × 407 mm
Amsterdam, Rijksmuseum

9
Willem Witsen
Brug in Venetië 1914
olieverf op paneel 20,3 x 29,3 cm
Amersfoort, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

10
James McNeill Whistler
Het balkon 1879/1880
ets en droge naald 203 x 298 mm
Washington, DC, National Gallery of Art (Rosenberg collection)

11
James McNeill Whistler
De deuropening 1880
ets en droge naald 291 x 201 mm
Washington, DC, National Gallery of Art (Gift of Mr. and Mrs. J. Watson Webb in memory of Mr. and Mrs. H.O. Havemeyer)

12
Detail van de kaart van Venetië uit Baedekers Oberitalien (Leipzig 1911), met de locaties van Witsens etsen: San Thoma [1]; Rialto [2]; Gondola [3]; Canale Grande II [4]; Canale Grande III [5]; Canale Grande I [6]; Campo Angelo [7]; Onder de brug [8]